OGŁOSZENIE DLA GRUPY STUDENTÓW ZAOCZNYCH (egzamin 22 czerwca 2002, godz.13). Do egzaminu obowiązują wszystkie poniższe pytania. Osoby, które pracę semestralną oddały w najwcześniejszym terminie i w związku z tym miały mniej szans na jej poprawne wykonanie, będą mogły poprawić wynik w toku dyskusji nad ich pracami ukierunkowanej przez pytania 50-53, która na ich życzenie może być włączona do rozmowy egzaminacyjnej. W ten sposób zyskują przywilej wybrania sobie samym tej części pytań egzaminacyjnych, do której najlepiej się przygotują.

Ustęp 1.1

P.1. Co to jest wyrażenie czysto opisowe? Podaj przykłady.

P.2. Co to jest wyrażenie czysto aksjologiczne? Podaj przykłady.

P.3. Co to jest wyrażenie nacechowane aksjologicznie? Podaj przykłady.

P.4. Dlaczego w języku nauk społecznych muszą występować wyrażenia nacechowane aksjologicznie?

P.5. Opisz w postaci układów relacyjnych następujące struktury: a) rodzina, b) spółka akcyjna, c) dziedzina opisywa przez Maxa Webera w Etyce protestanckiej [...]. Nie jest konieczne używanie do tego umownych skrótów; ważne jest wyodrębnienie, bodaj przykładowe, istotnych dla funkcjonowania układu zbiorów, relacji i operacji (operacjami są pewnego rodzaju relacje, które czasem wskazane jest wyodrębnić).

P.6. Od których składników wymienionych w opisie układu relacyjnego, w przykładach a, b z pytania 5, zależy ocena inteligencji danego układu?

P.7. Czym się różni układ dynamiczny od statycznego?

P.8. Co jest przedmiotem nauk społecznych?

Ustęp 1.2 i 1.3

P.9. W jakich kontekstach występuje u Maxa Webera pojęcie racjonalności? Jaki ma ono związek z pojęciem inteligencji?

P.10. Odróżnij trzy pojęcia inteligencji i wskaż ich rys wspólny.

P.11. Podaj przykład indywidualnego działania, które jest inteligentne, choć w rozwiązywanie problemu nie jest zaangażowana świadomość.

P.12. Podaj przykład zbiorowego działania, które jest inteligentne, choć w rozwiązywanie problemu nie jest zaangażowana świadomość.

P.13. Paweł rozwiązał równanie w kwadrans, a Gawł potrzebował na to samo zadanie godziny. Jak się nazywa ta cecha inteligencji, w której Paweł ma przewagę nad Gawłem?

P.14. Jeśli zgodzić się z poglądem, że istnieje inteligencja zbiorowa i nieświadoma zarazem, to który z wyróżnionych wyżej sensów terminu ,,inteligencja'' (odróżnianych numerami) ma ten pogląd na uwadze?

P.15. Szympans A, żeby dosięgnąć banana sięga po leżący obok kij; szympans B bezkutecznie podskakuje, próbując zgarnąć owoc łapą, choć też ma kij w zasięgu wzroku. Dlaczego powiemy, że A zachowuje się bardziej inteligentnie? Czy zachowanie A ma charakter instynktowny?

P.16. Praca przysłowionego robotnka przy taśmie, wykonującego jeden ruch przykręcania śrubki, uchodzi za zajęcie nie wymagające inteligencji. Czy zgodzisz się z tym, a jeśli tak, to dlaczego?

P.17. Czy praca całego układu złożonego z maszyn i z ludzi, pełniących w ramach zorganizowanej całości funkcje zautomatyzowane (w sensie pytania 16), jest procesem inteligentnym? Jeśli tak, to w którym znaczeniu terminu ,,inteligencja''?

P.18. Czy socjologiczne pojęcie inteligencji jako pewnej klasy społecznej ma jakieś związki znaczeniowe z którymś z pojęć inteligencji indeksowanych tutaj przez cyfry 1, 2, 3?

Ustęp 1.4 i 1.5

P.19. Jakie rodzaje zdań występują w naukach i na jakich podstawach są one przyjmowane do teorii naukowej?

P.20. (a) Co to znaczy, że zdanie ma wartość logiczną? (b) Jakie zdania (definiowane w gramatyce) nie mają wartości logicznej?

P.21. (a) Co głosi subiektywism w kwestii wartości logicznej zdań nacechowanych aksjologicznie? (b) Jakie założenie filozoficzne służy do uzasadnienia subiektywizmu?

P.22. Co głosi odmiana subiektywizmu nazywana emotywizmem?

P.23. Co głosi obiektywizm aksjologiczny?

P.24. Jak obiektywizm aksjologiczny wiąże się z pojęciem rozwoju?

P.25. Rozwój społeczny a wzrost inteligencji. Jak są powiązane te dwa procesy?

P.26. Na czym polegają ujemne i dodatnie sprzężenie zwrotne?

Ustęp 2.1 i 2.2

P.27. Alternatywa celów stawianych działalności ekonomicznej.

P.28. Przykłady celów działalności ekonomicznej, problem ich kolizji.

P.29. Klasyczny przykład związku między etyką (jako działem aksjologii) a ekonomią.

P.30. Klasyczny przykład związku między wartościowaniem estetycznym a projektem ustrojowym państwa.

P.31. Jakie pojęcia oprócz pojęcia inteligencji potrzebne są aksjologii mającej zastosowania w ekonomii?

P.32. Jakie cele stawiane układom społecznym są niewątpliwie dobre?

Ustęp 2.3

P.33. Co to są presupozycje teorii?

P.34. Jakie presupozycje aksjologiczne autora tekstu ,,Aksjologiczne zaangażowanie nauk społecznych'' zawiera drugi akapit ustępu 2.3?

P.35. Kiedy jakiś pogląd jest intersubiektywny w pewnej klasie osób?

P.36. Który system jest -- według liberalizmu -- najinteligentniejszy: (1) całkowicie wolnorynkowy, (2) wolnorynkowy ze znaczącą interwencją państwa, (3) centralne planowanie gospodarcze?

P.37. Podaj przykład twierdzenia warunkowego z poprzednikiem treści aksjologicznej, które będzie intersubiektywne i akceptowalne dla wszystkich badaczy zagadnień społecznych pomimo braku powszechnej zgody co do akceptacji członu aksjologicznego.

Ustęp 3.1 i 3.2

P.38. Co to jest operacjonalizacja pojęcia? Podaj przykład.

P.39. Podaj określenie czynnika humanistycznego w oryginalnej wersji Znanieckiego, a następnie poddaj ją interpretacji prowadzącej do wniosku, że w czynniku humanistycznym zawiera się zaangażowanie aksjologiczne członków określonej zbiorowości.

P.40. Czy stosowanie w teorii społecznej określeń nacechowanych aksjologicznie odgrywa rolę w wyjaśnianiu lub przewidywaniu faktów doświadczalnych? Podaj przykłady.

P.41. Jak wiąże się rozwój układu społecznego z jego inteligencją?
W tym punkcie spróbuj ustosunkować się samodzielnie do tezy wykładowcy: czy zgadzasz się, że ostatecznym celem rozwoju układów, jakimi są zbiorowości, jest wzrost inteligencji samego układu i jego członków? Zapewne nie spotkałeś się dotąd z tym poglądem, bo jest on dyskutowany raczej przez fizyków (w kontekscie pytania o kierunek ewolucji kosmicznej) niż przez socjologów, ale nie zaszkodzi o tym pomyśleć przy okazji egzaminu.

P.42. Opisz tę kategorię praw socjologicznych, w których czynnik aksjologiczny jest powiązany z fizycznym, służąc do wyjaśnień lub przewidywań dotyczących czynnika fizycznego. Podaj przykłady.

Ustęp 3.3 -- 3.4

P.43. Co, według Neuratha, jest istotne dla fizykalizmu w socjologii?
W tym punkcie spróbuj ustosunkować się samodzielnie do programu fizykalizmu, na podstawie określenia, czy jest mozliwe (jeśli tak, to pokaż to) przełożyć na język fizykalistyczny następujące zdania.
,,Rada Polityki Pieniężnej obniżyła stopy procentowe od kredytów.''
,,Ponad połowa Polaków ma zaufanie do Aleksandra Kwaśniewskiego.'' ,,Naruszenie praw autorskich jest karane sądownie.''

P.44. Wymień nazwiska czołowych behawiorystów i przytocz główną tezę behawioryzmu.

P.45. Teza komputacjonizmu.

P.46. Co to jest algorytm, a co program komputerowy.

P.47. Co wnosi do naszej wiedzy o współczynniku humanistycznym wiedza o partiach szachowych rozgrywanych przez człowieka i maszynę cyfrową (komputer)?

P.48. Czy maszyna cyfrowa ma szansę uzyskać zdolność do zaangażowania aksjologicznego dzięki odpowiedniemu zaprogramowaniu? Odpowiedź (,,tak'' lub ,,nie'') może wynikać ze stanowiskiem komputacjonizmu lub z krytyki komputacjonizmu pochodzącej od wykładowcy. W każdym przypadku należy postarać się o jej uzasadnienie.

P.49. Jakie cechy musiałaby mieć inteligencja będąca wytworem ewentualnej przyszłej technologii, żeby była zdolna do stawiania własnych pytań?

Ustęp 3.5

P.50. Czy termin ,,stereotyp'' jest nacechowany aksjologicznie? Odpowiedz na to pytanie na podstawie znalezionych przez Ciebie definicji stereotypu, z którymi przystępowałeś do badania.

P.51. (a) Czy jako badacz zjawiska stereotypu przystapiłeś do badań z własnym zaangażowaniem aksjologicznym? (b) Jeśli uważasz, że nie, a zarazem odpowiedziałeś twierdząco na pytanie 50, to na jakiej podstawie zaliczyłeś badany pogląd do stereotypów?

P.52. Jeśli odpowiedziałeś twierdząco na pytanie 51a, to wymień zdania, w których się wyraża Twoje zaangażowanie aksjologiczne w tym badaniu; zamiast formułowania zdań można podać nazwy poglądów aksjologicznych, jak: racjonalizm (wysoka ocena rozumu i jego narzędzia -- logiki), liberalizm (wysoka ocena wolności), konserwatyzm (wysoka ocena tradycji), socjalizm (wysoka ocena równości ekonomicznej), postmodernizm (wysoka ocena postawy wstrzymującej się od wszelkich ocen) itd.

P.53. Czy masz hipotezę co do tego, z jaką grupą odniesienia jest związany badany przez Ciebie stereotyp? Jeśli tak, to podaj przykładowo jakieś elementy składające się na właściwy tej grupie współczynnik humanistyczny.

ODPO WIEDZI

O.1. Wyrażenie czysto opisowe dostarcza informacji o jakiejś rzeczy, o której się je orzeka, nie ma natomiast w swej treści żadnego wartościowania. Przykłady: dowolne wyrażenie nauk przyrodniczych; pierwsze słowo tego akapitu.

O.2. Wyrażenie, które nie dostarcza żadnej informacji o rzeczy, a jedynie służy do jej oceny. Przykłady: ,,dobry'', ,,zły''; w odniesieniu do czynów ludzkich: ,,słuszny'', ,,niesłuszny''.

O.3. Wyrażenie, które w swej treści oprócz składnika opisowego ma składnik aksjologiczny. Np. ,,odważny'', ,,mądry'', ,,podstępny'' ,,dogodny'' (o sprzęcie, narzędziu itp).

O.4. Jednym z powodów jest to, że zachowania opisywane w teoriach społecznych polegają na rozwiązywaniu problemów, stąd do opisu zachowania należy określenie, czy problem udało się rozwiazać, a to jest najbardziej elementarna ocena, na której budują się inne. Np. negatywną ocenę rozwiązania wyraża powiedzenie o jakimś wodzu, że przegrał wojnę; ,,przegrał'' jest słowem nacechowanyn aksjologicznie przez negatywną ocenę wykonania zadania (problemu); wygrać wojnę.

---

O.5. Na każde z tego rodzaju pytań jest możliwa więcej niż jedna odpowiedź, toteż poniższe odpowiedzi są jedynie przykładowe i mogą podlegać różnorodnym modyfikacjom.

Rodzina
- uniwersum: zbiór wszystkich członków rodziny wraz ze zbiorem elementów otoczenia materialnego;
- indywidua wyróżnione: matka, ojciec;
- podzbiór złożony z dzieci;
- relacja: być głową rodziny;
- relacja opieki rodziców nad dziećmi;
- relacja podporządkowania (posłuszeństwo etc) dzieci rodzicom;
- otoczenie materialne: mieszkanie etc;
- reguły (ten rodzaj obiektów należy zaliczyć do operacji) przyporządkowujące obowiązki i uprawnienia ojcu i matce.

Ostatni z tych punktów, w zależności od tego, jak się go skonkretyzuje przez sformułowanie reguł, odróżnia modele rodziny, np. patriarchalny, partnerski, wielopokoleniowy.

Spółka akcyjna
- uniwersum: zbiór akcjonariuszy + personel + elementy wyposażenia materialnego;
- indywiduum wyróżnione: prezes zarządu spółki;
- struktury składowe: zarząd, rada nadzorcza;
- reguły (statut etc) przyporządkowujące obowiązki i uprawnienia strukturom składowym i ich członkom;
- reguły określające plan działania spółki, strategie itp;
- kapitał spółki.

---

O.6. Inteligencja układu będącego rodziną zależy od tego, jak mają się reguły określające jej cele (np. prokreacja, wychowanie potomstwa, pomoc wzajemna) do reguł określających środki, którymi są obowiązki i uprawnienia członków. Jeśli tak określone środki skutecznie służą osiąganiu celów, to rodzina jest układem inteligentnym.

Inteligencja układu będącego spółką akcyjną, czyli jej zdolność radzenia sobie na rynku, zależy od relacji między regułami określajacymi strukturę i funkcjonowanie (statut etc), regułami określąjącymi aktualne działanie (plany etc) oraz będącym do dyspozycji kapitałem. Od tych relacji zależy realistycznośc i efektywność stosowanych strategii rozwoju, marketingu, walki konkurencyjnej itp.

---

O.7. Układ dynamiczny istnieje w czasie i wchodzi w interakcje z otoczeniem, podczas gdy statyczny jest tych własności pozbawiony.

O.8. Przedmiot nauk społecznych: układy dynamiczne będące zbiorowościami, zdolne do rozwiązywania problemów przetrwania i rozwoju, w szczególności problemów, jakie nasuwa interakcja z otoczeniem.

O.9. Weber mówi o racjonalnych działaniach i racjonalnych wytworach ludzkich działań, jak prawo, administracja, przedsiębiorstwo. Inteligencja, w sensie obecnego rozdziału, jest zdolnością do działań racjonalnych.

O.10. Zob. ustęp 1.2, definicje oznaczone indeksami 1, 2, 3. Rysem wspólnym, realizowanym w każdej odmianie inteligencji w inny sposób, jest to, że jest to zdolność do skutecznego i ekonomicznego rozwiązywania problemów.

O.11. Problemy mięśniowo-motoryczne, jak utrzymywanie równowagi przez linoskoczka.

O.12. Gra zespołowa drużyny sportowej.

O.13. Ekonomiczność.

O.14. Inteligencja-2.

O.15. Zachowanie szympansa A jest inteligentne, bo skutecznie rozwiązuje problem. Nie jest ono instynktowne, bo instynkt jest wspólny wszystkim osobnikom danego gatunku. Nie jest też rutynowe, jest więc w zachowaniu A rys odkrywczości.

O.16. Nie wymaga ona inteligencji w sensie 1 (twórczość, odkrywczość). Bedąc rutynowa, zautomatyzowana, przypomina ta praca zachowania sterowane programem na wzór zachowania komputera, podpada więc pod pojęcie inteligencji-3.

O.17. Inteligencja-3.

O.18. Ma związek z inteligencją-1, o ile się przyjmie, że koniecznym warunkiem należenia do warstwy inteligencji jest dyspozycja umysłu polegająca na zdolności do aktów twórczych, odkrywczych itp.

O.19. Zob. ustęp 4.1, pierwszy akapit.

O.20. (a) Że jest prawdziwe lub jest fałszywe. (b) Zdania pytajne, zdania rozkazujące.

O.21. (a) Że nie mają wartości logicznej. (b) Że nie istnieje dziedzina, do której należałyby wartości; istnieją conajwyżej dziedziny: fizyczna, psychologiczna i matematyczna.

O.22. Wg emotywizmu sądy etyczne są tylko stwierdzeniami na temat doświadczania przez podmiot określonych uczuć.

O.23. Obiektywizm aksjologiczny przyznaje sferze wartości realność, a w konsekwencji uznaje, że sądy nacechowane aksjologicznie mają wartość logiczną.

O.24. Rozwój jest rozumiany jako zmiana na lepsze, a więc jeśli uznaje się, ze coś się rozwija, to uznaje się, że obiektywnie zachodzi zmiana pod względem aksjologicznym. To implikuje obiektywność wartości.

O.25. Rozwój społeczny polega na tym, ze wzrasta inteligencja układów społecznych i będących ich uczestnikami jednostek.

O.26. Ujemne sprzężenie zwrotne polega na tym, że jakiś proces, osiągnąwszy punkt krytyczny, uruchamia mechanizmy, które go wstrzymują. Dodatnie sprzężenie zwrotne polega na tym, że pewien stan A wywołuje stan B, który znowu prowadzi do stanu A (np. optymizm uczestników rynku poprawia stan gospodarki, a to zwiększa optymizm).

Ustęp 2.1 i 2.2

O.27. Zob. pierwszy akapit ustępu 2.1.

O.28. Zob. drugi i trzeci akapit ustępu 2.1.

O.29. Związek etyki protestanckiej z kapitalizmem, badany m.in. przez Maxa Webera.

O.30. Państwo Platona.

O.31. Pojęcia dobra i zła odnoszone do celów działania.

O.32. Przetrwanie i rozwój. Cel tak postawiony, że jego realizacja prowadziłaby do destrukcji układu lub zahamowania rozwoju, musi być oceniony jako zły.

Ustęp 2.3

O.33. Sądy wyprzedzające teorię, nie koniecznie uświadamiane przez badacza, które wpływają na treść teorii.

O.34. Presupozycje właściwe myśleniu liberalnemu, które za rzecz oczywistą uważa np. to, że nacjonalizacja gospodarko prowadzi do jej pogorszenia.

O.35. Gdy cechuje go taki stopień jasności pojęć i twierdzeń, że jest zrozumiały dla wszystkich członków danej grupy i jednakowo przez nich rozumiany. 6

O.36. System 1.

O.37. ,,Jeśli system wartości właściwy kulturze zachodniej jest słuszny, to reguły gospodarki kapitalistycznej prowadzą do większej pomyślności społeczeństwa niż reguły motywowane systemami wartości innych kultur'' (Max Weber).
Inny przykład. ,,Jeśli gospodarka liberalna jest układem bardziej inteligentnym niż gospodarka sterowana przez państwo, to ta pierwsza uzyska lepsze wskaźniki ekonomiczne''. To twierdzenie, jako warunkowe, jest zrozumiałe i akceptowalne także dla przeciwników gospodarki liberalnej.

Ustęp 3.1

O.38. Jest to rodzaj definicji polegający na wskazaniu, jakie czynności trzeba wykonać, żeby rozpoznać, czy przedmiot (desygnat) pojęcia ma cechy obecne w treści pojęcia. Np. definiując inteligencję jako zdolność rozwiązywania problemów możemy ją łatwo rozpoznać (ponieważ dobrze wiadomo, co to jest problem), a nadto jesteśmy w stanie określić różne rodzaje i stopnie inteligencji w zależności od tego, jakie problemy i jak trudne rozwiązywalne weźmiemy pod uwagę.

O.39. ,,Współczynnikiem humanistycznym zjawisk kulturalnych jest ta ich cecha, że jako przedmioty teoretycznej refleksji są one już przedmiotami komuś danymi w doświadczeniu lub czyimiś świadomymi czynnościami,"
Przypisanie współczynnikowi humanistycznemu rysu aksjologicznego powstaje w wyniku dołączenia przesłanki, o której wolno sądzić, że byłaby przez Znanieckiego przyjęta, mianowicie, że doświadczane świadomie czynności lub ich wytwory (mity, ustrój społeczny etc.) są w danej zbiorowości akceptowane, a niekiedy obowiązujące jako warunek zachowania tożsamości grupy; są one zatem czymś dla grupy wartościowym.

O.40. Kwalifikacja aksjologiczna (np. zbrodnia, ratunek, pomoc, zasługa, lojalność, zdrada) dostarcza podstaw do wnioskowania, jak na tak określone postępowanie reagują inni aktorzy życia zbiorowego (np. Polacy na postanowienia jałtańskie odbierane jako zdrada ze strony sojuszników). Zawiera się w nich zatem element wyjaśniający te reakcje, gdy chodzi o zdarzenia minione, a przewidujący reakcje, gdy chodzi o przyszłość. Choć socjolog, historyk etc. ma na uwadze zaangażowanie aksjologiczne nie własne lecz podmiotów opisywanych przez teorie, jego własne zaangażowanie ingeruje przez to, że nie mogąc zbadać empirycznie wszystkich branych pod uwagę zachowań, zakłada on hipotetycznie jakiś stopień ich racjonalności w przyjętym przez siebie rozumieniu racjonalności czy inteligencji.

O.41. Rozwój układu społecznego polega na wzroście (w kierunku pewnego maksimum) jego inteligencji, to jest zdolności do radzenia sobie z problemami i zadaniami, jak wzrost dobrobytu, pokój społeczny, optymalne warunki społeczne dla indywidualnego rozwoju osobowości itd. Osiaga się to przez doskonalenie systemu prawa, rozwój edukacji itp. Inny kierunek zależności to ten, że im więcej inteligencji układ już posiadł, tym większe ma szanse dalszego rozwoju.

O.42. Działania jednostek i układów społecznych wywołują skutki w świecie fizycznym (uprawa ziemi, budowle, statki kosmiczne, zniszczenia wojenne, zniszczenia ekologiczne itd), a rodzaj i rozmiar tych skutków zależy od inteligencji działających podmiotów. Stąd wiedza o rodzaju i poziomie inteligencji, a więc o pewnej jakości aksjologicznej nadaje się do wyjaśniania i przewidywania skutków fizycznych (np. nie dajemy małemu dziecku zapałek, wiedząc, że przy jego poziomie inteligencji mogłoby to mieć negatywne skutki fizyczne).

Ustęp 3.3 -- 3.4

3

O.43. To, że wszystkie zdania socjologii, podobnie jak zdania fizyki, powinny odnosić się do przedmiotów zlokalizowanych w czasie i przestrzeni. Inaczej mówiąc powinny to być to zdania o trójwymiarowych bryłach lub takie, które dadzą się przetłumaczyć na zdania o bryłach.

O.44. J.B.Watson, B.F.Skinner. Teza behawioryzmu: przedmiotem badań psychologii i nauk społecznych są tylko bodźce działające na organizm zwierzęcy i przyporządkowane im reakcje, nie wchodzą zaś do przedmiotu badań przeżycia ani też stany lub cechy wewnętrzne, takie jak dyspozycje do reakcji.

O.45. Teza komputacjonizmu: umysł oraz warunkowane przezeń procesy społeczne (komunikacja, kooperacja, konflikty etc.) dokonują się zawsze według jakiegoś algorytmu, podobnie jak procesy w komputerze.

O.46. Algorytm jest metodą rozwiązywania problemu w skończonej liczbie kroków polegających na zastępowaniu pojedynczych symboli przez inne symbole ściśle według podanej listy instrukcji. Program jest algorytmem wyrażonym w języku maszyny i sterującym jej działaniem w toku rozwiązywania problemu.

Ustęp 3.5

O.47. Z wiedzy tej wynika, że pewne zachowania zaliczane do współczynnika humanistycznego mogą być w sposób nieodróżnialny dla zewnętrznego obserwatora zastępowane zachowaniami należącymi do czynnika algorytmicznego. Prowadzi to do pytania, czy w każdym przypadku czynnik humanistyczny okaże się tak zastępowalny, oraz do hipotezy, że nie da się naśladować czynnikiem algorytmicznym aksjologiczny rdzeń czynnika humanistycznego.

O.48. Nie - na gruncie hipotezy wysuniętej w odpowiedzi 47.

O.49. Powinna mieć zdolność do odczuwania przykrości i przyjemności, żeby mogła stawiać własne problemy (unikania tego, co przykre etc), podczas gdy inteligencja mechaniczna, jeśli stawiałaby pytania, to tylko te wmontowane przez konstruktora.

50-53. Odpowiedzi na pytania 50-53 mają być przygotowane całkowicie samodzielnie.